Dünya Belleği Programı, insanlığın ortak belgesel mirasını koruma, erişilebilir kılma ve bu mirasın önemine dair farkındalığı artırma hedefiyle UNESCO tarafından 1992 yılında kurulmuştur. Tarih boyunca savaşlar, toplumsal kargaşalar, doğal afetler ve kaynak yetersizlikleri, dünya çapında önemli belgesel koleksiyonların zarar görmesine ya da yok olmasına neden olmuştur. Yağma, yasadışı ticaret, yıkım ve ihmalkârlık gibi etkenler, bu mirasın korunmasını daha da zorlaştırmış; birçok değerli belgesel miras tehlike altına girmiştir. Program, bu sorunlara çözüm üretmek amacıyla, belgesel mirasın herkesin erişimine açık olmasını sağlama ve bu mirasın eksiksiz şekilde muhafaza edilmesi gerektiği vizyonuyla çalışmalarını sürdürmektedir.
Üye Devletler, programın kamusal ayağı olan Dünya Belleği Uluslararası Kütüğüne önemli belgesel miraslarını kayıt altına almak üzere sunmakta, şartları karşılayan miraslar kütüğe kaydedilmekte, böylece insanlığın ortak belleği tanıtılmakta, korunmakta ve bu konuda farkındalık yaratılmaktadır. 2024 yılı itibariyle Türkiye'nin kütüğe kayıtlı 10 eseri bulunmaktadır.
© UNESCO Türkiye Milli Komisyonu
Boğazköy'deki (antik Hattuşaş) çivi yazılı kil tabletler arşivi, Hitit uygarlığı hakkında günümüze ulaşan tek arşivdir. Toplamda 25.000'e yakın tabletin yer aldığı bu arşivde dönemin sosyal, siyasi, ticari, askerî, dini, hukuki ve sanatsal yaşantılarının kayıtları yer almaktadır. Arşivde ayrıca Hititler ile Mısır arasında imzalanan ilk yazılı antlaşma olan Kadeş Antlaşmasının tabletleri de yer almaktadır. “Boğazköy Hitit Tabletleri” 2001 yılında Dünya Belleği Uluslararası Kütüğüne kaydedilmiştir.
© UNESCO Türkiye Milli Komisyonu
Matematik, tıp ve astronomi, Osmanlı İmparatorluğu'nda İslam biliminin temel disiplinleriydi. Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü Kütüphanesindeki koleksiyon, belki de dünyada astronomik, astrolojik ve matematiksel çalışmalar konusundaki el yazmalarını birlikte barındıran tek koleksiyondur. Kütüphanedeki koleksiyon 581 cilt halinde toplam 1339 eserden oluşmaktadır. Bu koleksiyon bir dizi eşsiz ve nadir el yazmasından oluştuğu için dünyadaki diğer el yazması koleksiyonları arasında önemli bir yere sahiptir. “Boğaziçi Üniversitesi Gözlem ve Deprem Araştırma Enstitüsü Kandilli Rasathanesi El Yazmaları” 2001 yılında Dünya Belleği Uluslararası Kütüğüne kaydedilmiştir.
© UNESCO Türkiye Milli Komisyonu
Tıp tarihçileri İbn-i Sina'yı (980-1038) tüm zamanların en ünlü bilim insanlarından biri olarak görmektedirler. İbn-i Sina sadece büyük bir hekim ve bilim insanı değil, aynı zamanda bir filozoftu. Yaklaşık 240'ı günümüze ulaşan 450 civarında eser yazmıştır. İstanbul'daki Süleymaniye El Yazması Kütüphanesinin, İbn-i Sina'nın günümüze ulaşan tüm eserlerinin el yazması kopyalarına ev sahipliği yaptığı bilinmektedir. Eserlerin bazılarının tarihi 11. yüzyıla kadar uzanmaktadır. Bir bütün olarak ele alındığında, İbn-i Sina'nın Süleymaniye El Yazması Kütüphanesi'ndeki eserlerinin paha biçilmez olduğu söylenebilir. “İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi İbn-i Sina Yazmaları Koleksiyonu” 2003 yılında Dünya Belleği Uluslararası Kütüğüne kaydedilmiştir.
© UNESCO Türkiye Milli Komisyonu
Evliya Çelebi'nin Seyahatnamesi İslam edebiyatının en uzun seyahatnamesidir. Hem Osmanlı İmparatorluğu'nun hem de iç bölgelerinin kapsamlı bir açıklamasını sunan geniş bir panoramasıdır. Sadece coğrafya, topoğrafya, yönetim, kent kurumları, sosyal ve ekonomik sistemler gibi belli alanlarda değil, din ve folklor gibi alanlarda da dünyadaki Osmanlı algısına ışık tutmaktadır. “Evliya Çelebi Seyahatnamesi”, 2013 yılında Dünya Belleği Uluslararası Kütüğüne kaydedilmiştir.
© UNESCO Türkiye Milli Komisyonu
Kültepe'de bulunan 23.500 tabletten oluşan Eski Asur Tüccar Arşivleri, dünya tarihinde eşsiz bir metin külliyatı oluşturmaktadır. Yaklaşık 4000 yıl önce tabletlerin bulunduğu bölgeye gelen tüccar topluluğunun ticaretinin yanı sıra ailelerinin günlük ilişkileri ve yerel halkla olan ticari ve özel ilişkileri arşivler aracılığıyla ayrıntılı bir şekilde belgelenmiştir. Ayrıca arşivler, antik dünyadan bilinen başka hiçbir şeyle kıyaslanamayacak kadar yoğun bir sosyal ve ticari tarih bilgisine erişmemize olanak sağlamaktadır. Kültepe'deki Asurlu tüccarların arşivleri, antik tarihte tamamen benzersiz olarak öne çıkmaktadır. “Kültepe Tabletleri” 2015 yılında Dünya Belleği Uluslararası Kütüğüne kaydedilmiştir.
© UNESCO Türkiye Milli Komisyonu
Divanü Lügati't-Türk el yazması, Türkiye Türkleri için olduğu kadar Özbekler, Uygurlar ve Orta Asya'nın diğer Türk ve İran halkları için de bir kültür hazinesidir. Türklerin İslam dünyasında baskın askeri ve siyasi güç haline geldikleri 11. yüzyılda Türklerin dili ve etnografyası için en zengin kaynaktır; ayrıca o dönemde Türk halklarının dağılımını gösteren bir “dünya haritası” içermesi nedeniyle gramer, sözlük bilimi, etnografya ve haritacılık alanlarında İslam medeniyetinin dikkate değer bir yazılı mirasıdır. İstanbul kütüphanelerindeki en değerli kitaplardan biri olan bu el yazması adeta bir cevherdir. İngilizce, Rusça ve çeşitli Türk dillerine çevrilmiştir. “Dîvânu Lugâti't-Türk”, 2017 yılında Dünya Belleği Uluslararası Kütüğüne kaydedilmiştir.
© UNESCO Türkiye Milli Komisyonu
1513 tarihli Pîrî Reis Dünya Haritası 1929 yılında Topkapı Sarayı Kütüphanesinde keşfedilmiştir. O zamandan beri kütüphanenin değerli bir hazinesi, bir sanat eseri olarak hem batı hem doğu kaynaklarına dayandığı için benzersiz bir şekilde değerlendirilmiştir. Pîrî Reis'in portolan dünya haritası, yakın zamanda keşfedilen yerleri konumlandırmanın teknik olarak neredeyse imkânsız olduğu bir zamanda oluşturulmuştur. Pîrî Reis, yeni keşfedilen bölgelerin kıyı şeridi ile adalarının ayrıntılı ve oldukça doğru bir tasvirini üretmeyi başarmış olup dairesel bir harita çizmiştir. Ayrıca bu harita, Kolomb'un okyanus yolculuklarının en eski kartografik kaydını da temsil etmektedir. “Pîrî Reis’in Haritası”, 2017 yılında Dünya Belleği Uluslararası Kütüğüne kaydedilmiştir.
© UNESCO Türkiye Milli Komisyonu
Kâtip Çelebi, özellikle tarih, coğrafya ve kaynakça üzerine çalışmış bir Türk bilim insanı ve aydınıdır. Keşfü'z-Zunûn, İslam araştırmaları konusunda uzman olan dünya çapındaki araştırmacıların halen yararlandığı başlıca eserlerden biridir. Ayrıca kitap ve ilimlerin bibliyografik ansiklopedisi olan bu eser, Osmanlı İmparatorluğu'nda ansiklopedi kavramının gelişmesinde önemli bir etkiye sahip olmuştur. “Cihânnümâ” ise Osmanlı İmparatorluğu'nun ilk sistematik coğrafya kitabı olarak kabul edilir. Kâtip Çelebi bu eserinde diğer ülkeler ve kültürler hakkında da bilgi vermiştir. “Kâtip Çelebi Koleksiyonu: Cihannümâ ve Keşfü'z-Zunûn”, 2023 yılında Dünya Belleği Uluslararası Kütüğüne kaydedilmiştir.
© UNESCO Türkiye Milli Komisyonu
Tüm zamanların en büyük Tasavvuf ustalarından biri olarak kabul edilen Mevlâna, şair, filozof, bilgin ve ilahiyatçıdır. 13. Yüzyılda yaşamış ve hâlâ dünyayı etkileyen eserler üretmiştir. Mevlânâ'nın Külliyât'ı; Mesnevi, Divân-ı Şems, Fihe mâ fih, Mecâles-i Seb'a ve Maktubat olmak üzere tüm eserlerini içerir. Dünyanın dört bir yanında binlerce el yazması nüshası bulunan Mevlana'nın eserleri çok sayıda dile çevrilmiştir ve doğu ülkeleri halklarının tarihi ve kültürünün incelenmesi için en büyük akademik öneme sahiptir. Eserler sevgi, barış, birlik, iyilik, ahlak, adalet, saygı, dostluk ve merhamet gibi UNESCO'nun idealleriyle tamamen uyumlu değerlere odaklanmaktadır. Mevlana'nın 13. yüzyıldan 17. yüzyıla kadar uzanan değerli el yazmaları dünyanın dört bir yanındaki farklı kütüphanelerde ve kurumlarda muhafaza edilmektedir. Bu koleksiyon Bulgaristan, Almanya, İran, Tacikistan, Türkiye ve Özbekistan'daki en değerli, eşsiz ve eksiksiz el yazmalarının bir arada bulundurmaktadır. “Mevlâna Küllîyatı”, 2023 yılında Dünya Belleği Uluslararası Kütüğüne kaydedilmiştir
© UNESCO Türkiye Milli Komisyonu
Bu eşsiz koleksiyon, Sultan II. Abdülhamid’in 33 yıllık hükümdarlığında, 1876-1909 yılları arasında Osmanlı İmparatorluğu'nda oluşturulmuş ve Yıldız Sarayı'nda toplanmış olup 47 ülke ve coğrafyadan 922 albüm ve 37.178 fotoğraf karesinden oluşmaktadır. İstanbul'un ve Osmanlı İmparatorluğu'nun fotoğrafçılık için bir ilgi merkezi olarak görülmesi, özellikle fotoğrafçılığa ilgi duyan Sultan II. Abdülhamid döneminde zirveye ulaşmıştır. Fotoğraflar, Osmanlı saray mimarisinin özellikleri, Osmanlı hanedan üyeleri, şehir görünümleri, tarihi olaylar, coğrafi belgeler, Osmanlı coğrafyasında yaşam, doğal afetler, ordu, kültürel konular, sivil/resmî yapılar, çok farklı toplumsal kesimlerden insan görüntüleri, sosyal yaşam gibi geniş bir alanı kapsamaktadır. “Yıldız Sarayı Fotoğraf Koleksiyonu”, 2023 yılında Dünya Belleği Uluslararası Kütüğüne kaydedilmiştir.
Dünya Belleği Programı 2017 yılından 2021 yılına kadar bir inceleme süreci geçirmiş ve bu nedenle Dünya Belleği Kütüğüne eser kaydedilmesi mümkün olmamıştır. Program 2021 yılında tekrar aktif hale gelmiştir.
2013 yılında gerçekleştirilen Dünya Belleğinde Türkiye Çalıştayının bir çıktısı olarak Dünya Belleği Türkiye Ulusal Listesi hazırlanmıştır. Listeye ulaşmak için lütfen tıklayınız.
Dünya Belleği Programı Uluslararası Danışma Komitesi (IAC) için Tıklayınız
