Folklorun ve Geleneksel Kültürün Korunması Tavsiye Kararı (*)

15 Kasım 1989

Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Kurumu’nun Paris’te 17 Ekim- 16 Kasım 1989 tarihleri arasında yapılan Genel Konferansının 25. Oturumunda,

Folklorun insanlığın evrensel mirasının bir parçası olduğunu ve farklı insanların ve sosyal grupların bir araya getirilmesinde ve kültürel kimliklerini ortaya koymalarında güçlü bir araç olduğunu göz önünde bulundurarak,

Folklorun sosyal, ekonomik, kültürel ve politik önemini, insanlık tarihindeki rolünü ve günümüz kültüründeki yerini belirterek,

Folklorun kültürel mirasın ve yaşayan kültürün ayrılmaz bir parçası olarak spesifik doğasının ve öneminin altını çizerek,

Folklorun geleneksel formlarının son derece hassas yapısını, özellikle de sözlü gelenekle ilgili olan yönlerini ve bu yönlerin yok olabilme tehlikesini kabul ederek,

Folklorun işlevinin ve onun çeşitli faktörlerin etkisi ile karşı karşıya geldiği tehlikenin, bütün ülkelerde kabul edilmesi gerekliliğini vurgulayarak,

Hükümetlerin folklorun korunmasında kararlı role sahip olmaları ve bunun mümkün olduğu kadar kısa sürede yapmaları gerektiğine inanarak,

Yirmi dördüncü oturumda, IV. bölüm, 4. paragrafta belirtildiği üzere Üye Devletlere Tavsiyenin folklorun korunması konusunda olmasını kararlaştırarak,

1989 Kasım’ının on beşinci gününde işbu Tavsiye Kararını kabul etmiştir:

Genel Konferans, Üye Devletlerin folklorun korunması ile ilgili aşağıda yer alan maddeleri, her devletin anayasal düzeninin gerektirdiği kanuni koşulları veya diğer adımları sağlayarak bu Tavsiye Kararında açıklanan prensip ve önlemleri kendi bölgelerinde hayata geçirmek için uygulamalarını önerir.

Genel Konferans Üye Devletlere bu Tavsiye Kararını otoritelerin, folklorun korunması ile ilgili konulardan sorumlu bölüm veya organların ve folklorla ilgili çeşitli kuruluş ve enstitülerin dikkatine sunmalarını ve onların folklorun korunması ile ilgili uygun uluslararası kuruluşlarla ilişkilerini desteklemelerini önerir.

Genel Konferans, Üye Devletlerin belirlenecek zaman ve şekilde Tavsiye Kararının hayata geçirilmesine yönelik yaptıkları çalışmalarla ile ilgili raporlarını Organizasyona sunmalarını önerir.

A. Folklorun Tanımı

Bu Tavsiye Kararının amaçları için: Folklor (veya geleneksel ve popüler kültür) kültürel bir topluluğun, grup veya bireyler tarafından ifade edilen ve kültürel veya sosyal kimliklerini yansıttığı sürece beklentilerinin ifadesi olarak kabul edilen gelenek temelli yaratımlarının bütünüdür; folklor kalıpları ve değerleri sözlü olarak, taklit yoluyla veya farklı şekillerde aktarılırlar. Folklor biçimleri; dil, edebiyat, müzik, dans, oyunlar, mitoloji, ritüeller, gelenekler, el sanatları, mimari ve diğer sanat dallarını içerir.

B. Folklorun Tespit Edilmesi

Kültürel bir ifade biçimi olarak folklor, kimliği belirtilen grup (ailevi, mesleki, ulusal, bölgesel, dinî, etnik vs.) tarafından ve grup için korunmalıdır. Bu amaçla, Üye Devletler ulusal, bölgesel ve uluslararası düzeyde uygun araştırmaları aşağıdaki amaçların sağlanması için desteklemelidir:

(a) bölgesel ve küresel folklor kayıtlarına katılması amacıyla folklorla ilgili enstitülerin ulusal envanterini geliştirmek;

(b) Farklı kuruluşlar tarafından kullanılan sınıflandırma sistemleri ile koordinasyonun sağlanması amacı ile tespit etme ve kayıt sistemleri yaratmak (koleksiyon, katalog, transkripsiyon) veya mevcut olanları el kitapçıkları, derleme kılavuzları, örnek kataloglar vs. yoluyla geliştirmek;

(c) Folklorun standart bir tipolojisinin yaratılmasını aşağıdaki yollarla harekete geçirmek:

(i) evrensel kullanım için folklor genel taslağının hazırlanması

(ii) kapsamlı bir folklor kaydının hazırlanması; ve

(iii)bölgesel folklor sınıflandırmasının yapılması, özellikle pilot alan çalışması projeleriyle.

C. Folklorun Muhafaza Edilmesi (Conservation)

Muhafaza etme, halk geleneklerine ilişkin belgeleme ile ilgilenir ve amacı bu tür geleneklerin artık kullanılmadığı veya geliştiği durumlarda araştırmacıların ve gelenek taşıyıcılarının gelenek değişmesi boyunca süreci anlamalarını sağlayacak verilere ulaşmalarını sağlamaktır. Yaşayan folklor, sürekli değişen karakteri nedeniyle her zaman doğrudan korunamamaktadır, somut bir biçimde sabitlenen folklor etkili bir şekilde korunmalıdır.

Bu amaçla Üye Devletler:

(a) derlenmiş folklorun tam anlamıyla saklanabileceği ve ulaşılabilir olabileceği ulusal arşivler oluşturmalı;

(b) hizmet amaçları için (merkezi katalogların oluşturulması, folklor materyalleri ve koruma yönlerini içeren folklor çalışma standartları üzerine bilgilerin yaygınlaştırılması) merkezi ulusal arşivler oluşturmalı;

(c) Mevcut müzelerde geleneksel ve popüler kültürün sergilenebileceği folklor bölümleri ya da müzeler kurmalı;

(d) o kültürün yaşayan veya geçmişte kalan yönlerini öne çıkaracak geleneksel ve popüler kültürü tanıtma yollarına öncelik vermeli (çevrelerini, yaşam biçimlerini ve çalışmalarını, yeteneklerini ve üretmiş oldukları teknikleri göstererek);

(e) derleme ve arşivleme metotlarının uyumunu sağlamalı;

(f) fiziksel muhafazadan analitik çalışmalara kadar folklorun muhafazasında derleme, arşiv, belgeleme uzmanları ve diğer uzmanları eğitmeli;

(g) ) Tüm folklor materyallerinin arşivleme ve çalışma kopyalarını ve bölgesel enstitüler için kopyaların oluşturulmasını sağlamalı böylece kültürel topluluğun bu materyallere ulaşımını güvence altına almalı

D. Folklorun Korunması (Preservation)

Koruma, her insanın kendi kültürüne sahip olma hakkının olduğunu ve bu hakkın sıklıkla kitle iletişim araçları tarafından sağlanan endüstrileşmiş kültürün etkisiyle yıpratıldığı gerçeğini dikkate alarak halk geleneklerinin ve bu geleneklerin aktarıcılarının korunması ile ilgilenir. Alınacak önlemler hem yaratıldıkları çevrede hem dışında halk geleneklerinin statülerini ve maddi desteklerini güvence altına almalıdır. Bu amaçla, Üye Devletler:

(a) yalnızca köy ve diğer kırsal kültürleri değil çeşitli sosyal gruplar, meslekler, kuruluşlar vd. tarafından kentsel alanlarda yaratılan kültürleri de dikkate alarak, folklora saygı vurgusuna dayanan uygun bir biçimde folklora ilişkin resmî ve resmî olmayan eğitim programlarını ve çalışmalarını düzenlemeli ve tanıtmalı; böylece kültürel çeşitliliğinin ve farklı dünya görüşlerinin, özellikle hakim kültürlerde yansıtılmayanların daha iyi anlaşılmasını sağlamalı;

(b) geleneğin uygulanmasının yanı sıra belgeleme, arşivleme, araştırma vb. alanlardaki çalışmaları destekleyerek çeşitli kültürel toplulukların kendi folklorlarına ulaşma haklarını güvence altına almalı;

(c) disiplinler arası temelde, bu alanla ilgili çeşitli grupların temsil edileceği bir Ulusal Folklor Kurumu veya benzer bir koordinasyon organı oluşturmalı;

(d) folklor öğelerini çalışan, tanıtan, geliştiren veya devam ettiren birey ve kuruluşlara maddi ve manevi destek sağlamalı;

(e) folklorun korunmasına ilişkin bilimsel çalışmaları desteklemeli.

E. Folklorun Yaygınlaştırılması

Halkın dikkati kültürel kimliğin bir parçası olarak folklorun önemine çekilmelidir. Bu kültürel mirası oluşturan parçaların geniş bir şekilde yaygınlaştırılması ve böylece folklorun değerinin ve korunma gerekliliğinin tanınması önemlidir. Bununla birlikte, geleneklerin bütünlüğünün korunabilmesi için yaygınlaştırma sırasında biçimsizleştirmeden kaçınılmalıdır. Adil bir yaygınlaştırmayı desteklemek için Üye Devletler:

(a) fuarlar, festivaller, filmler, sergiler, seminerler, sempozyumlar, çalıştaylar, eğitim kursları, kongreler vs. gibi ulusal, bölgesel ve uluslararası etkinlikleri teşvik etmeli ve bu etkinliklerin materyallerinin, belgelerinin ve diğer sonuçlarının yayınını ve yaygınlaşmasını desteklemeli;

(b) bağışlar aracılığıyla, kitle iletişim araçları bünyesinde folklorcular için işler yaratarak, kitle iletişim araçları tarafından toplanan folklor materyallerinin uygun biçimde arşivlenmesini ve yaygınlaştırılmasını sağlayarak ve bu kuruluşlarda folklor birimlerinin kurulması yoluyla; ulusal ve bölgesel basında, televizyon, radyo ve diğer kitle iletişim araçları yayınında folklor materyallerinin daha geniş bir biçimde yer almasını teşvik etmeli,

(c) folklor alanında çalışan kesimleri, belediyeleri, dernekleri ve diğer grupları, bölgedeki folklor etkinliklerini canlandırmak ve koordine etmek amacıyla folklorcular için tam zamanlı işler oluşturmaları konusunda desteklemeli;

(d) eğitim materyallerinin üretimi için mesela son zamanlardaki alan çalışmalarına dayanan video filmleri gibi var olan birimleri ve yeni birimlerin yaratılmasını desteklemeli ve bunların okullarda, folklor müzelerinde, ulusal ve uluslararası folklor festivallerinde ve sergilerinde kullanımını teşvik etmeli;

(e) özel folklor bültenleri ve süreli yayınların yanı sıra dokümantasyon merkezleri, kütüphaneler, müzeler ve arşivler aracılığıyla folklor üzerine yeterli bilginin ulaşılabilirliğini sağlamalı;

(f) iki taraflı kültürel antlaşmalar dikkate alınarak folklorla ilgili bireyler, gruplar ve hem ulusal hem uluslararası enstitüler arasındaki değişimlere ve toplantılara olanak tanımalı;

(g) uluslararası bilimsel toplulukların, geleneksel kültürlere uygun bir yaklaşım ve saygı sağlayacak etik kodları kabul etmelerini desteklemeli;

F. Folklorun Korunması (Protection)

Bireysel veya toplumsal olsun folklor, entelektüel yaratıcılığın göstergesi olduğundan, entelektüel üretimler için sağlanan korumadan ilham alan bir biçimde korunmayı hak etmektedir. Folklorun bu biçimde korunması, ülke sınırları içinde ve dışında, ilgili yasal uygulamaları ihlal etmeden buna ilaveten bu ifadelerin gelişimi, sürdürülmesi ve yaygınlaştırılması yoluyla kaçınılmaz olacaktır. Folklor ifadelerinin korunması konusunda “fikri mülkiyet yönleri” bir kenara bırakıldığında, hâlihazırda folklor belgeleme merkezleri ve arşivlerinde korunan ve gelecekte de korunması sürdürülecek çeşitli hakların kategorileri mevcuttur. Bu amaçla Üye Devletler:

(a) “fikri mülkiyet” ile doğrudan doğruya ilgili otoritelerin, UNESCO ve WIPO’nun fikri mülkiyet ile ilgili önemli çalışmasına dikkat çekerek, bununla birlikte bu çalışmanın folklorun korumasının yalnızca bir yönünü kapsadığını ve folkloru koruma alanında bağımsız bir uygulamanın gerekliliğinin acil olduğunu göz önünde bulundurarak;

(b) bu alandaki diğer haklarla ilgili olarak:

(i) bilgi veren kişiyi geleneğin aktarıcısı olarak korumalı (gizliliğin ve mahremiyetin korunması)

(ii) derleyicinin ilgisi toplanan materyallerin arşivlerde belirli bir metot doğrultusunda ve iyi koşullarda saklanacağını garanti ederek korunmalı ;

(iii) toplanan materyallerin kasıtlı veya kasıtsız yanlış kullanımına karşı korunması için gerekli önlemler alınmalı;

(iv) toplanan materyallerin kullanımını izlemek için arşivlerin sorumluluğunu kabul etmeli.

G. Uluslararası İşbirliği

Kültürel işbirliği ve değişimleri güçlendirme ihtiyacından dolayı, özellikle insani ve maddi kaynakların toplanması yoluyla, folklorun gelişim ve yeniden canlandırma programlarının yanı sıra bir Üye Devletin uzmanlarının diğer bir Üye Devletin bölgesinde gerçekleştirecekleri araştırmaları yürütmek için Üye Devletler:

(a) folklorla bağlantılı uluslararası ve bölgesel dernekler, enstitüler ve organizasyonlar ile işbirliği yapmalı;

(b) folklorun incelenmesi, yaygınlaştırılması ve korunması alanlarında işbirliği yapmalı, özellikle;

(i)her türlü bilginin değişimi, bilimsel ve teknik yayınların değişimi,

(ii) uzmanların eğitilmesi, gezilere ödenek verilmesi, bilimsel ve teknik personelin ve donanımın gönderilmesi;

(iii)çağdaş folklorun belgelenmesi alanında iki taraflı veya çok taraflı projelerin yaygınlaştırılması;

(iv)belirli konular üzerine özellikle de folklor verilerinin ve ifadelerinin sınıflandırılması ve kataloglara ayrılması ve araştırmalardaki modern metot ve teknikler üzerine çalışma kurslarının ve çalışma gruplarının ve uzmanlar arasındaki toplantıların organizasyonu;

(c) uluslararası planda çeşitli ilgili tarafların (topluluklar veya doğal veya hukuki kişiler) folklorun araştırılması, yaratılması, oluşturulması, icra edilmesi, kayıt edilmesi ve/veya 6 yaygınlaştırılmasından kaynaklanan ekonomik, ahlaki ve sözlü komşuluk haklarından yararlandıklarını garanti altına almaya yönelik yakın işbirliği yapılmalı;

(d) bölgesinde araştırma yapılan Üye Devletlerin ilgili Üye Devletlerden bütün belge, kayıt, video film, film ve diğer materyallerin kopyalarını elde etme hakkını garanti altına almalı;

(e) folklor materyallerinin kendi bölgelerinde veya başka Devletlerin bölgelerinde bulunup bulunmadığına bakmaksızın muhtemelen folklor materyallerine zarar verecek veya değerlerini azaltacak ya da yayılmalarını ya da kullanımlarını engelleyecek eylemlerden kaçınmalı;

(f) folkloru maruz bırakıldığı silahlı çatışmalardan, toprak istilalarından ya da başka türlü kamusal düzensizliklerden kaynaklanan riskleri de içeren bütün insani ve doğal tehlikelere karşı korumak için gerekli önlemler alınmalı.

(*) Tavsiye Kararı’nın İngilizcesinden çevirisi Yerke Özer’in Gazi Üniversitesi Türk Halk Bilimi Bölümü’nde yaptığı Yüksek Lisans tezinden alınmıştır.